فنون و تکنیک‌های بافت فرش

آشنایی با مفاهیم اولیه بافت فرش

قبل از اینکه به سراغ شیوه های مختلف بافت فرش برویم بهتر است با برخی اصطلاحات اصلی در تهیه و تولید فرش آشنا شویم:

تاروپود: هسته اولیه بافت فرش‌ها را تاروپود تشکیل می‌دهند. تار خطوط طولی  در فرش و پود خطوط عرضی هستند که بین تارها قرار می‌گیرند. نحوه چیدمان و فشار این دو عامل در بافت، مستقیماً بر کیفیت و ماندگاری فرش تأثیر می‌گذارد.

گره‌ها: گره‌های مورد استفاده در بافت فرش به دو دسته کلی گره فارس و گره ترکی تقسیم می‌شوند. هر گره ویژگی خاص خود را دارد و بافندگان بسته به نوع طرح و سبک فرش، از هر کدام استفاده می‌کنند.

دستگاه بافت (دار قالی): ادواتی که بافندگان برای نگه داشتن تارها استفاده می‌کنند. دارها می‌توانند از نوع افقی (معمولاً در بافت‌های سنتی و عشایری) و یا عمودی (مورد استفاده در کارگاه‌های فرش) باشند. هر دو نوع دار می‌توانند بر روی نتیجه نهایی و کیفیت بافت تأثیر بگذارند.

شیوه‌های بافت فرش

1. فرش‌های گره‌دار (تافته):

این روش رایج‌ترین شیوه بافت فرش است. در این روش هر گره به صورت مجزا و بر روی تارهای کشیده شده روی دار قالی بافته می‌شود. دو نوع گره معروف، گره فارسی (سنه) و گره ترکی (گره‌گبه) هستند.

2. بافت قلیبافی (گلیم بافی):

در این روش از گره استفاده نمی‌شود و رنگ‌بندی و طرح با استفاده از پود زدن با رنگ‌های مختلف ایجاد می‌شود.

3. جاجیم بافی:

جاجیم نوعی پارچه بافتنی سنتی است که از پیچیدن و تابیدن نوارهای پارچه‌ای باریک و رنگین به دور یکدیگر تولید می‌شود. این شیوه بافت فرشی را ایجاد می‌کند که نرم‌تر است و بافت ظریف‌تری دارد.

4. کلیم بافی (سوماک):

این نوع بافت شبیه به بافت گلیم است؛ اما با اضافه شدن تکنیک‌های پیچشی و حجیم‌تر کردن بافت است که به آن حالت برجسته و سه‌بعدی می‌دهد.

تکنیک‌های بافت فرش

انتخاب مواد اولیه

انتخاب پشم، ابریشم یا پنبه به عنوان مادهٔ اولیه تأثیر بسزایی بر کیفیت و نوع بافت خواهد داشت.

پشم: متداول‌ترین ماده‌ی مورد استفاده در بافت فرش است. انعطاف‌پذیر، گرم و دارای طول عمر مناسبی می‌باشد.

ابریشم: با داشتن درخشش و نرمی خاص، ابریشم برای بافت فرش‌های با ارزش و لوکس به کار می‌رود.

پنبه: اغلب برای تار و پود فرش‌ها به کار برده می‌شود و استحکام خوبی به فرش می‌دهد.

آماده‌سازی الیاف

قبل از شروع به بافت، الیاف باید رنگ‌آمیزی، شستشو و گاهی آهار داده شوند. استفاده از رنگ‌های طبیعی یا مصنوعی برای ایجاد رنگین کمانی از رنگ‌ها در فرش، هر یک، بار معنای خاصی دارند. عملیات رنگرزی نیز نیازمند دقت بالایی است تا رنگ‌ها در طول زمان پایدار بمانند.

طراحی و الگو

انتخاب الگو و طرح براساس سنت‌ها، فرهنگ‌ها و داستان‌های منطقه‌ای از اهمیت بسزایی برخوردار است. طراحان فرش، الگوهایی را که اغلب نمادهایی از طبیعت یا اساطیر هستند را خلق می‌کنند.قبل از شروع بافت فرش، نقشه‌ی فرش (رونق) طراحی می‌شود. این نقشه نموداری است که جزئیات طرح، رنگ‌ها و الگوی کلی فرش را نشان می‌دهد. طراحان فرش با در نظر گرفتن مواد و جنس آن‌ها (نخ های پشمی، ابریشمی و غیره) و تاثیرات نهایی رنگ‌ها، نقشه را تهیه می‌کنند.

استفاده از دار قالی

انتخاب دار قالی افقی برای بافت‌های عشایری و دار قالی عمودی برای بافت‌های حرفه‌ای تر اهمیت دارد.

تکنیک گره‌زنی

هر بافت فرش ممکن است نیاز به نوع خاصی از گره‌زنی داشته باشد. تکنیک گره‌‌زنی در فرش‌بافی از جمله مهم‌ترین مراحلی است که به تعیین کیفیت، دوام و ظرافت یک فرش دستباف کمک می‌کند. دو نوع گره اصلی در بافت فرش‌های دستباف شناخته شده هستند: گره فارسی ( سنه) و گره ترکی (گیوردس). هر نوع گره ویژگی‌های خاصی دارد که بافت نهایی فرش را تحت تأثیر قرار می‌دهد. درک این تکنیک‌‌ها برای بافندگان فرش ضروری است تا بتوانند آثاری با کیفیت‌ و هنری خلق کنند.

گره فارسی (سنه)

گره فارسی، که همچنین به نام سنه شناخته می‌شود، نوعی گره است که در آن تک نخ به دور یک نخ تار حلقه زده، سپس به دور نخ تار بعدی به صورت نیمه‌حلقه انداخته می‌شود و بدین ترتیب یک گره سنه تکمیل می‌گردد. این گره نرم و متراکم است و به بافنده اجازه می‌دهد که جزئیات بیشتری را در طرح فرش ایجاد کند. فرش‌هایی که با این گره بافته شده‌اند، معمولاً نرم‌تر و لطیف‌تر هستند و دارای لبه‌های نرمی می‌باشند که نشان‌دهنده اصالت آن فرش‌ها است.

گره ترکی (گیوردس)

گره ترکی یا گیوردس بدین صورت است که نخ پود دو بار به دور دو نخ تار حلقه زده شده و پس از آن کوتاه می‌شود. این نوع گره باعث می‌شود فرشی که بافته می‌شود جامدتر و محکم‌تر باشد. فرش‌هایی که با گره‌های ترکی بافته شده‌اند دارای بافت سفت و مقاومت بالایی هستند و کمتر به شکل‌گیری چروک مستعد می‌باشند. همچنین، این نوع فرش‌ها معمولاً ضخیم‌تر و سنگین‌تر هستند.

قصر و دوخت

پایان‌دهی به کار با برش دقیق کناره فرش و گاهی افزودن کناره‌ها یا حاشیه‌ها به فرش.

شستشو و خشک‌کردن

پس از بافت فرش، شستشوی مناسب برای ثابت کردن رنگ‌ها و خشک‌کردن صحیح برای حفظ کیفیت الیاف ضروری است.

نتیجه‌گیری

شیوه‌های بافت فرش و تکنیک‌های آن بیانگر تنوع فرهنگی و هنری در میان ملل مختلف است. هر تکنیک، بیان زیبایی‌شناختی خاص خود را در تاروپود فرش‌ها به همراه دارد. درک این فنون و حفظ آن‌ها بخش مهمی ازمسئولیت ما در قبال این  میراث فرهنگی جهانی است.